اشاره‌ای به آتشکده‌های ولایت فارس در دوران اسلامی براساس تعدادی از متون تاریخی

نوع مقاله : مقالۀ مروری

نویسندگان

1 وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی/ کارشناس باستان‌شناس

2 عضو هیئت علمی گروه باستان‌شناسی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران

چکیده

آتشکده در دین زرتشتی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و به عنوان یکی از ملزومات پرستش، هر کجا که زرتشتیان باشند آتشکده هم وجود دارد. با این وصف، با توجه به اینکه در چند سده نخستین اسلامی از استقرارگاه‌های زرتشتی اطلاعاتی داریم اما به همان نسبت آگاهی کمتری از آتشکده‌های آنها داریم. به همین دلیل بررسی منابع تاریخی برای یافتن آتشکده‌ها راهگشا خواهد بود. ولایت فارس به عنوان خاستگاه ساسانیان در طی این دوره از نظر مذهبی هم مورد توجه شاهان قرار گرفت و علاوه بر آن جایگاه آذرفرنبغ نیز بوده است. با این اهمیت طبیعتاً بیشتر آتشکده‌های ساسانی در این ولایت ساخته شده‌اند. اما با یورش تازیان و برافتادن ساسانیان دین زرتشت رونق پیشین خود را از دست داد و به تبع آن با فروافتادن پایگاه موبدان تا حدود زیادی آتشکده‌ها نیز تحت تأثیر قرار گرفت و روند تخریب یا تغییر کاربری آنها معمول گشت. بااین وجود منابع گویای این است که در فارس بیشترین زرتشتیان همچنان حضور دارند. با این مختصر تا به حال در مورد تطابق نام آتشکده‌هایی که در متون تاریخی قید شده‌اند با بقایای آتشکده‌هایی که در پژوهش‌های باستان‌شناختی شناسایی شده‌اند کمتر صورت گرفته است. ما در این پژوهش به دنبال این هستیم که نشان دهیم برخلاف تصور، بسیاری از آتشکده‌هایی که به دوره ساسانی منسوب شده‌اند به‌احتمال‌ بسیاری تا مدت‌ها بعد از دوره ساسانی همچنان مورد استفاده پیروان دین زرتشت بوده است. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Reference to the Fire Temples of Fars Region in the Islamic Era Based on a Number of Historical Texts

نویسندگان [English]

  • Ali Hozhabri 1
  • Majid MontazerZohuri 2
1 Ministry of Cultural Heritage, Tourism and Handicraft/ Expert of Archaeology
2 Assistant Professor, Archaeology Department, Literature Faculty, University of Tehran
چکیده [English]

The fire temple has a special place in the Zoroastrian religion and as one of the necessities of worship, there is a fire temple wherever Zoroastrians are. However, given that we have information about Zoroastrian settlements in the first few centuries of Islam, we are equally less aware of their fire temples. For this reason, it will be helpful to study the historical sources to find the fire temples. Fars province, as the origin of the Sassanids during this period, was also considered by the kings from a religious point of view, and in addition, it was also the place of Azarfarnagh. With this importance, most of the Sassanid fire temples have been built in this province. However, with the invasion of the Tazians and the fall of the Sassanids, the religion of Zoroaster lost its former prosperity, and consequently, with the fall of the priests' base, the fire temples were largely affected and the process of their destruction or change of use became common. However, sources indicate that most Zoroastrians are still present in Persia. With this brief, so far little has been done about matching the names of fire temples mentioned in historical texts with the remains of fire temples identified in archaeological research. In this study, we seek to show that, contrary to popular belief, many fire temples attributed to the Sassanid period were probably still used by followers of the Zoroastrian religion long after the Sassanid period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fire Temple
  • Islamic Era
  • Fars region
  • Sasanian
  • Historical Texts

🔓 © 2022 The Author(s). Published by Tissaphernes Archaeological Research Group, Tehran, Iran. Open Access. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives License (https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/), which permits non-commercial re-use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original work is properly cited, and is not altered, transformed, or built upon in any way. The ethical policy of Ancient Iranian Studies is based on the Committee on Publication Ethics (COPE) guidelines and complies with International Committee of Ancient Iranian Studies Editorial Board codes of conduct. Readers, authors, reviewers and editors should follow these ethical policies once working with Ancient Iranian Studies. The ethical policy of Ancient Iranian Studies is liable to determine which of the typical research papers or articles submitted to the journal should be published in the concerned issue. For information on this matter in publishing and ethical guidelines please visit www.publicationethics.org.

الف) فارسی
ابن اثیر، علی ابن محمد. (1987). الکامل فی التاریخ، جلد 1، به تصحیح محمد یوسف دقاقه، بیروت: دارالکتب العلمیه (همو، 1371، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران: وقایع قبل و بعد از اسلام، ترجمه عباس خلیلی، تهران: علمی و فرهنگی).
ابن العبری، غریغوریوس ابوالفرج اهرون. (1364). تاریخ مختصر الدول، ترجمه محمدعلی تاج‌پور و حشمت‌الله ریاضی، تهران: اطلاعات.
ابن بلخی. (1363). فارسنامه، تصحیح رینولد الن نیکلسون و گای لیسترانج، تهران: دنیای کتاب.
ابن حوقل، محمد. (1345). صوره الارض، ترجمه جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران (و نیز: 1939، به کوشش کرامرس، لیدن)
ابن خلدون، عبدالرحمن. (1366). تاریخ ابن خلدون (العبر)، ترجمه عبدالمحمد آیتی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ابن عثمان، محمود. (1333). فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه (سیرت نامه شیخ ابواسحاق کازرونی)، به کوشش ایرج افشار. تهران: کتابخانه دانش (تهران: انجمن آثار ملی، 1358).
ابن مسکویه، احمد ابن محمد. (1379). جاویدان خرد، مترجم محمد بن محمد ارجانی شوشتری، تهران: فرهنگ کاوش.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق. (1346). الفهرست. ترجمه محمدرضا تجدد. بیجا: بینا.
ادریسی، محمد بن محمد. (بی‌تا). نزهة المشتاق فى اختراق الافاق، مصر: مکتبة الثقافة الدینیه.
اصطخری ابواسحاق ابراهیم. (1347). المسالک و الممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب (و نیز [عربی]: به تصحیح م. ی. دخویه، لیدن: بریل، 1927 میلادی).
اصفهانی، حمزه بن حسن. (بی‌تا). تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء علیهم الصلاة و السلام، بیروت: دار مکتبة الحیاة.
افسر، کرامت‌الله. (1353). تاریخ بافت قدیمی شیراز، تهران: انجمن آثار ملی.
افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ. (1389). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
الکیلانی، إبراهیم. (1413). «مصطلحات تاریخیة مستعملة فی العصور الثلاثة الأیوبی و المملوکی و العثمانی»، التراث العربی، العدد 49: 33-63.
الهامی، داوود. (1379). «آل بویه نخستین سلسله قدرتمند شیعه»، مکتب اسلام، شماره 4: 20-29.
بلاذری، احمد بن یحیی.  (1417). انساب الاشراف، بیروت: دار الفکر (و نیز بنگرید به: به همو: 1959، تصحیح م. حمیدالله، قاهره: بی‌نا).
بلاذری، احمدبن یحیی. (1367). فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، تهران: نقره.
بیرونی، ابوریحان. (1363). الآثارالباقیه عن القرون الخالیه، ترجمه علی‌اکبر دانا سرشت، تهران: امیرکبیر.
بیضاوی، عبدالله بن عمر. (1382). نظام التواریخ، به کوشش هاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
تفضلی، احمد. (1383). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: انتشارات سخن (همچنین ن.ک: همو: 1376).
ثواقب، جهانگیر. (1385). جغرافیای تاریخی بیشاپور و کازرون، تهران: انتشارات کازرونیه.
جیهانی، ابوالقاسم بن احمد. (1368). اشکال العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، مقدمه فیروز منصوری، مشهد: آستان قدس رضوی.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین. (1380). تاریخ حبیب السیر، مقدمه جلال‌الدین همایی، زیر نظر محمد دبیر سیاقی، تهران: خیام
رحیم‌پور، مهدی. (1391). بر خوان آرزو، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
رحیمی جابری، اعظم. (1397). «نقش شیخ ابواسحاق کازرونی در گسترش اسلام در کازرون (نیمه دوم قرن چهارم تا اوایل قرن پنجم هجری)»، پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران، سال هفتم، شماره پیاپی 31، صص 11-26.
رویگر، محمد. (1386). اقدامات سیاسی، مذهبی، فرهنگی و عمرانی عضدالدوله دیلمی (373-328 ق)، استهبان: انتشارات سته بان.
زرکوب شیرازی، احمد بن شهاب‌الدین. (1350). شیرازنامه، به کوشش اسماعیل واعظ جوادی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
زرین کوب، عبدالحسین. (1357). جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
سرفراز، علی‌اکبر و فریدون آورزمانی. (1379). سکه‌های ایران از آغاز تا دوران زندیه، تهران: سمت.
سرفراز، علی‌اکبر. (بی‌تا) راهنمای آثار باستانی بیشاپور، شیراز: چاپ مصطفوی.
شاپورشهبازی، علیرضا. (1389). تاریخ ساسانیان: ترجمه بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسه آن با تاریخ بلعمی، ترجمه تحقیق و تعلیقات علیرضا شاپور شهبازی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
شوارتس، پاول. (1372). جغرافیای تاریخی فارس، مترجم کیکاووس جهانداری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی (همچنین ن.ک: همانجا: 1382).
صدر الافاضل، مرتضی حسین. (1374). مطلع انوار، تحقیق محمد هاشم، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامى آستان قدس رضوی.
طبری، محمد بن جریر. (1375). تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، 16 جلد، تهران: انتشارات اساطیر.
عقیلی، عبدالله. (1377). دارالضرب‌های ایران در دوره اسلامی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
عطار نیشابوری، فریدالدین. (1366). تذکرة الاولیاء، به کوشش محمّد استعلامی، تهران: زوار.
علیمرادی، پوریا. (1393). «بررسی سرچشمه‌های بومی راست‌کیشی زرتشتی، ایالت فارس و نوشته‌های فارسی میانه»، ایران‌نامگ، شماره 2، 1393 (سایت ایران‌نامگ).
فراهیدی، عبدالرحمن خلیل بن احمد. (1410). العین، الجزء السابع، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم: دار الهجره.
فقیهی، علی‌اصغر. (1357). آل بویه، تهران: صبای گیلان.
فقیهی، علی‌اصغر. (1378). تاریخ آل بویه، تهران: سمت.
فقیهی، علی‌اصغر. (1373). چگونگی فرمانروائی عضد الدوله دیلمی و بررسی اوضاع ایران در زمان آل بویه، تهران: پرتو.
قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود. (1373). آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه جهانگیر میرزا قاجار، تصحیح و تکمیل هاشم محدث، تهران: انتشارات امیرکبیر.
ک‍ارن‍ام‍ه‌ اردش‍ی‍ر ب‍اب‍ک‍ان‌؛ ب‍ا م‍ت‍ن‌ پ‍ه‍ل‍وی‌، آوان‍وی‍س‍ی‌، ت‍رج‍م‍ه‌ ف‍ارس‍ی‌ و واژه‌ن‍ام‍ه‌ه‍ا/ (1354). [ت‍رج‍م‍ه‌] ب‍ه‍رام‌ ف‍ره‌وش‍ی‌، ت‍ه‍ران‌: ان‍ت‍ش‍ارات‌ دان‍ش‍گ‍اه‌ ت‍ه‍ران.
کارنامه اردشیر بابکان. (1369). قاسم هاشمی‌نژاد، تهران: مرکز.
کرمر، جوئل. (1375). احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه: انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی، ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
کریستین‌سن، آرتور امانویل. (1368). ایران در زمان ساسانیان، ترجمه غلامرضا رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب.
کریمیان، حسن و سامان سیدی. (1396). «فرایند تبدیل دو آتشکده به مسجد در ایزدخواست و استخر با استناد به شواهد موجود و منابع تاریخی»، فصلنامه مطالعات ایران‌شناسی، سال سوم، شماره ششم: 78-98
گدار، آندره و دیگران. (1365). آثار ایران، ج 1 ،ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
گدار، آندره. (1358). هنر ایران، ترجمه بهروز حبیبی، تهران: دانشگاه ملی.
گروسی، عباس. (1355). «آتشکده بهرام و بررسی مختصر جغرافیای تاریخی مناطق اطراف دهستان خیر»، بررسی‌های تاریخی، شماره 66: 199-237
مجهول المولف. (1362). حدود العالم من المشرق الی المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: طهوری.
مسعودی، ابوالحسن. (1384). مروج الذهب و معادن الجوهر، قم: منشورات دار الهجره (1973، بیروت: منشورات جامعة لبنانیة. قسم الدراسات التاریخیة)
مشکور، محمدجواد. (1352). «خداینامه»، بررسی‌های تاریخی، شماره 6 (1352): 13-28.
مصطفوی، محمدتقی. (1375). اقلیم پارس، تهران: اشاره.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد. (1361). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
میری، نگین. (1397). «تداوم و افول سنت‌های پیش از اسلام و زرتشتیگری در فارس در سده‌های میانه اسلامی بر مبنای شواهد تاریخی»، تاریخ ایران، دوره 11 ،شماره 1 (بهار و تابستان 1397): 141-160.
یاقوت حموی، عبداله. (1957). معجم البلدان، جلد 3، بیروت: دار صادر.
 
ب) نافارسی
al-Hamavi, Yaqut. (1866). Kitab Mo’jam al-Buldan, Ed. F. Wustenfeld, Leipezig: F. A. Brockhaus. 
al-Maqaddasi, Shams al-Dīn Abū ʿAbd Allāh Muḥammad. (1906). Kitāb aḥsan al-taqāsīm fī maʻrifat al-āqālīm, Ed. M. J. de Joeje, Laydan: Brīl
Bosworth, C. E. (1973). “The Heritage of Rulership in Early Islamic Iran and the Search for Dynastic Connections with the Past.” Iran, Vol.11, pp. 51-62.
Boyce, Mary. (1977). A Persian Stronghold of Zoroastrianism, London: Oxford. 
Crone, Patricia. (2012). The Nativist Prophets of Early Islamic Iran: Rural Revolt and Regional Zoroastrianism, New York: Cambridge University Press, 130.
Frye, R. N. (1975). The Golden Age of Persia, London: Weidenfeld and Nicolson.
Flandin, Eugene, and Pascal Coste. (1848-1854). Voyage en Prese, Paris.
Godard, Andre. (1938). “Les Monuments Du Feu’ in Athar-e Iran: Annales du Service Archeologique de L” Iran, tome III, Jon. Enschede en Zonen, Haarlem, Pp. 7- 82.
Huff, Dietrich. (2008). “Formation and Ideology of the Sassanian State in the Context of Archaeological Evidence”, The Sasanian Era, Vesta Sarkhosh Curtis and Sarah Stewart, The Idea of Iran. Volume III, in association with the London Middle East Institute at SOAS and The British Museum. supported by the Soudavar Memorial Foundation .31-59.
Ibn Al Fakih al-Hamadhani. (1885). Compendium Libri Kitab Al-Boldan, Ed. By Michael Jan De Goeje, Leiden: E.J. Brill.
Keall, Edward J., 1990, “BISAPŪR”, Encyclopedia Iranica, Ehsan Yarshater, Volume IV, PP. 287-289.
Pourshariati, Parvaneh. (2008). Decline and fall of the Sasanian empire: The Sasanian-Parthian confederacy and the Arab conquest of Iran, I.B. Tauris in association with the Iran Heritage Foundation
Sanjana. P.B. (1904). Avesta, Pahlavi, and ancient Persian studies, Strasburg: Karl J. Trubner
Schippman, Klaus. (1971). “Die Iranischen Feuerheiligtumer”, Walter de Gruyter, Berlin/ New York.
Vanden Berghe, L. (1965). “Nouvelles Decouvertes de Monuments du Feu D’epoque Sassanide”, L Iranica Antiqua V, Jan 1, pp. 128- 147.
Whitcomb, D. S. (1979). Trade and Tradition in Medieval Southern Iran, Ph.D. dissertation (Chicago: University of Chicago.