بررسی باستان‌شناسی استقرارهای دورۀ اشکانی حوضۀ آبریز قره‌چای شهرستان تفرش استان مرکزی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

تهران

چکیده

بخش مرکزی تفرش به‌صورت ناحیه‌ای کوهستانی محصور در میان کوه‌ها قرار گرفته است. این منطقه ازآنجاکه در کنار شاهراه شمال به جنوب که از حاشیه کویر می‌گذرد در دوران‌ مختلف تاریخی و چه بسا پیشاتاریخی مطمح نظر بوده و به این ناحیه جایگاه ویژه‌ای بخشیده است. در دوره اشکانی این ناحیه به گمان جزو اولین نواحی بوده که بعد از پیشروی اشکانیان به سمت غرب و در آستانه تصرف ماد مورد توجه گرفت. زیرا این ناحیه صعب‌العبور به‌صورت قلعه‌ای طبیعی می‌توانست در بحران‌ها، زمینه لازم برای تدارکات و آمادگی‌های نظامی و غیره را فراهم سازد. در این منطقه چندین استقرار و محوطه مربوط به این دوره بررسی و مطالعه شده است. نتایج آن نشان می‌دهد که این محوطه‌‌ها در کرانه‌های رودخانه  قره‌چای و سرشاخه‌های آن و در کناره راه‌های کوهستانی که این ناحیه را به نواحی دیگر متصل کرده یا از این منطقه عبور می‌کنند، ایجاد شده‌اند. مطالعه سفال‌ها در کنار سایر عوامل نیز نشان از ارتباطات فرهنگی و تجاری و اهمیت این منطقه در این تبادلات به‌عنوان حلقه ارتباطی و راهبردی دارد. در مجموع در این مقاله کوشیده‌ام ابتدا به وضعیت دوره اشکانی و جغرافیای تاریخی تفرش از دیدگاه باستان‌شناسی و تاریخی پرداخته و سپس به محوطه‌های متعلق به این دوره که شامل استقرار (روستا) و قلعه می‌شوند و در ادامه به وضعیت تحولات تاریخی دوره اشکانی که این نواحی در آن نقش داشته‌اند و همچنین عوامل مؤثر در شکل‌گیری و مکان‌یابی محوطه‌ها و تحلیل و مقایسه یافته‌های سطحی و معماری به‌دست آمده پرداخته‌ام.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An Archaeological Survey of Parthian Settlements in Qarachai basin, Tafaresh county, Markazi Province

نویسنده [English]

  • Ali Nourallahi
Tehran
چکیده [English]

Abstract: The central part of Tafarsh is a mountainous area surrounded by mountains. This area is located next to the north-south highway that passes through the Kavir desert edges. In different historical and perhaps prehistoric eras, it has been an opinion; It has given a special position to this area. In the Parthian period, this area is believed to be one of the first areas. This was noticed after the advance of the Parthians to the west and on the eve of the conquest of Media because this difficult-to-pass area as a natural fortress could provide the necessary fields for military supplies and preparations during crises. In this area, several settlements and sites related to this period were studied and investigated. Its results show that these sites were created on the banks of the Qarachai River and its tributaries and on the side of the mountain roads that connect this area to other areas or pass through this area. The study of pottery, along with other factors, also shows the cultural and commercial relations and the importance of this region in these exchanges as a communication and strategy link. Generally, I have tried in this article. First, I will discuss the situation of the Parthian period and the historical geography of Tafarsh from the archaeological and historical perspective. Then to the areas belonging to this period, which include the settlement (village) and the castle. In the following, I have discussed the historical developments of the Parthian period in which these areas played a role, as well as the effective factors in the formation and location of the areas and the analysis and comparison of the surface and architectural findings obtained. the end , have tried to provide a conclusion of them.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Parthian Settelments
  • Common Ware
  • Clinky Ware
  • Qarachai River
  • Tafresh county
  • Markazi Province

🔓 © 2023 The Author(s). Published by Tissaphernes Archaeological Research Group, Tehran, Iran. Open Access. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives License (https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/), which permits non-commercial re-use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original work is properly cited, and is not altered, transformed, or built upon in any way. The ethical policy of Ancient Iranian Studies is based on the Committee on Publication Ethics (COPE) guidelines and complies with International Committee of Ancient Iranian Studies Editorial Board codes of conduct. Readers, authors, reviewers and editors should follow these ethical policies once working with Ancient Iranian Studies. The ethical policy of Ancient Iranian Studies is liable to determine which of the typical research papers or articles submitted to the journal should be published in the concerned issue. For information on this matter in publishing and ethical guidelines please visit www.publicationethics.org.

الف) فارسی
آذرنوش، مسعود، علی شریفی، آصف نوروزی. (1392). «معرفـی و طبقه‌بنـدی سـفال‌های اشـکانی به‌دسـت آمـده از کاوش‌هـای دورِ دوم تپـه هگمتانـه (1383 تـا 1385)»، در مجموعه مقالات باستان‌شناسی و تاریخ شهر همدان به مناسبت یکصدمین سالگرد کاوش در همدان،  به‌کوشش علی هژبری، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری: 173-189.
آیتی ، عبدالحسین. (1321). هوگوی ایرانی (نخستین پرواز بشر)، بی‌جا، یزد.
ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله (1371). المسالک و الممالک، ترجمه سعید خاکرند، تهران: مؤسسه فرهنگی حنفاء.
استرابو. (1381). جغرافیای استرابو: سرزمین‌های زیر فرمان هخامنشیان، ترجمه همایون صنعتی‌زاده، تهران: بنیاد موقوفات افشار: 50-51.
بی‌نا. (1362). حدودالعالم من المشرق الی المغرب، به‌کوشش منوچهر ستوده، تهران: انتشارات کتابخانه طهوری.
پوربخشنده، خسرو. (1376). بررسی و شناسایی باستانشناسی آشتیان و تفرش علیا، بایگانی پژوهشکده باستان‌شناسی کشور (منتشر نشده).
رهبر، مهدی. (1382). کاوش‌های باستان‌شناسی خورهه، تهران، انتشارات پازینه.
شیشه‌گر، آرمان. (1384). گــزارش کاوش محوطــه ســرخ دم لکــی کوهدشــت لرســتان، تهران، پژوهشکده باستان‌شناسی.
شیشه‌گر، آرمان. (1394). «گزارش کوتاه کاوش فصل دوم در گورستان اشکانی جوبجی دهیور»، گزارش‌های چهاردهمین گردهمایی سالانۀ باستان شناسی، 16 تا 18 اسفند 1394، تهران: انتشارات پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
شیرزاده، غلام. (1388). بررسی و شناسایی باستان‌شناسی شهرستان خمین، ادارۀ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی.
شیرزاده، غلام. (1386). بررسی و شناسایی باستان‌شناسی شهرستان کمیجان، بایگانی پژوهشکده باستان‌شناسی کشور (منتشر نشده).
شهرابی فراهانی، محمدحسین. (1397). قلاع و استحکامات کوهستانی شهرستان تفرش، مطالعه موردی قلعه توس بن نوذر شاه، دانشگاه شهرکرد (منتشر نشده).
فرای، ریچارد نلسون. (1377). میراث باستانی ایران، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
قمی، حسن بن محمد. (1361). تاریخ قم، مترجم حسن بن علی قمی، مصحح جلال‌الدین تهرانی، تهران: انتشارات توس.
علایی‌قدم، جواد. (1396). بررسی باستان‌شناسی شهرستان اراک و حوضه آبریز دریاچه میقان، پژوهشکده باستان‌شناسی، تهران.
کالج، مالکوم. (1380). اشکانیان (پارتیان)، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: انتشارات هیرمند.
کریستین‌سن، آرتور امانوئل. (1385). ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، ویراستار حسن رضایی باغ‌بیدی، تهران: صدای معاصر.
کامبخش‌فرد، سیف‌الله. (1377). گورخمره‌های اشکانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
کلایس، ولفرام. (1385). محوطه معروف به دامنه پارتی، در بیستون: کاوش‌ها و تحقیقات سال‌های 1963-1967، توسط ولفرام کلایس و پتر کالمایر، ترجمه‌ فرامرز نجد سمیعی، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
گاردان، کنت‌آلفرد دو. (1362). مأموریت ژنرال گاردان در ایران، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، تهران: انتشارات نگاه.
لسان‌الملک سپهر، محمدتقی. (1377). ناسخ‌التواریخ تاریخ قاجاریه: از آغاز تا پایان سلطنت فتحعلی‌شاه، (جلد 1)، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران: انتشارات اساطیر.
خسروزاده، علیرضا و عالی، ابوالفضل. (1383). «توصیف، طبقه‌بندی و تحلیل گونه‌شناختی سفال‌های دوران اشکانی و ساسانی منطقه ماه‌نشان زنجان». در مجموعه مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسی ایران :حوزه شمال غرب، توسط مسعود آذرنوش، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی: 45-70. 
خسروزاده، علیرضا و ابوالفضل عالی. (1384). توصیف، طبقه بندی و گونه‌شناسی سفال‌های دوره سلوکی و اشکانی و ساسانی، در بررسی‌های باستان‌شناسی میاناب شوشتر، به‌کوشش عباس مقدم، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و پژوهشکده باستانشناسی: 164-165.
نوراللهی، علی. (1399الف). «بررسی باستان‌شناسی کاروانسرای خانک در مسیر کوهستانی تفرش به ساوه»، ایران ورجاوند، سال 3، شماره 5: 47-74.
نوراللهی، علی. (1399ب). «جایگاه و کارکرد آتشکدۀ نویس تفرش از دیدگاه تاریخی و  باستانشناختی»، رازان، شماره 13: 
نوراللهی، علی. (1398). «بررسی باستانشناسی مساجد و تکایای شهر تفرش»، رازان، شماره 7: 93-112.
نوراللهی، علی. (1396). «توصیف و تحلیل بقایای معماری و آجرهای اشکانی محوطۀ تشویر طارم زنجان»، فصلنامه اثر، شماره ۷۶: 89- ۱۰۱.
نوراللهی، علی. (1395الف). «سنگ نگاره های یازلی چای، گندم کوه و زاغرم»، دیار، سال ۱، شمارۀ ١: 85-113.
نوراللهی، علی. (1395ب). «کاوش باستان‌شناسی محوطۀ اشکانی تشویر طارم استان زنجان»، فصلنامه دیار، سال ۱، شمارۀ ۲: 153-207.
نوراللهی، علی. (1395ج). «بررسی باستان‌شناختی قلعۀ تنگ قیر شهرستان چرداول ایلام در غرب زاگرس مرکزی»، ایران‌نامگ، سال 1، شمارۀ 1: 214-244.
نوراللهی، علی. (1394). «گزارش گمانه‌زنی ترانشه A، محوطه کنار جاده‌ای تشویر شهرستان طارم استان زنجان (تابستان 1389)»، فصلنامه باستان‌شناسی ایران، شماره 9: 40-65.
نوراللهی، علی، سارا علیلو. (۲۰۱۶/ ۱۳۹۵). «پژوهشی در بناهای آرامگاهی شهرستان تفرش»، فصلنامه دیار، شمارۀ ۲: 30-70.
نوراللهی، علی. (1391). «مقایسه بنای ملاحسن کاشی با بناهای آرامگاهی شهرستان تفرش در استان مرکزی»، فصلنامه فرهنگ زنجان، شماره 34-35: 47-79.
نوراللهی، علی. (1386). گزارش بررسی و شناسایی باستانشناختی بخش مرکزی شهرستان تفرش استان مرکزی، مجلد اول و دوم، بایگانی میراث فرهنگی و گردشگری استان مرکزی (منتشر نشده).
مارکوارت، یوزف. (1373). ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ترجمه مریم میراحمدی، تهران: انتشارات اطلاعات: 37-39.
یعقوبی، ابن واضح. (1382). تاریخ یعقوبی، جلد 1،ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ونکه، رابرت. (1381). «غرب ایران در دوره پارت-ساسانی: تغیر شاهنشاهی»، باستان‌شناسی غرب ایران، فرانک هول، ترجمه زهرا باستی، تهران: انتشارات سمت.
ویسهوفر، ژوزف. (1378). ایران باستان از550 پیش ازمیلاد تا650 پس از میلاد، تهران: انتشارات ققنوس.
ولسکی، یوزف. (1393). شاهنشاهی اشکانی، ترجمه مرتضی ثاقب‌فر، تهران: انتشارات ققنوس.
 
ب) نافارسی
Stronach, D. (1978). Pasargadae. A report on the excavations conducted by the British Institute of Persian Studies from 1961 to 1963. Oxford: Clarendon Press.
Stronach, Ruth, David Stronach, Alan Farahani & Alison Parsons. (2019). “Mid-Parthian Pottery from Building V at Shahr-i Qumis”, Iran, Vol. 57, No. 2, pp. 185-234.
Schmidt, E. F. (1957). Persepolis II: Contents of the treasury and other discoveries .OIP 69. Chicago: University of Chicago.
Kiani, M. Y. (1982). Parthian sites in Hyrcania: The Gurgan plain. AMI, Erganz. bd. 9· Berlin: D. Reimer.
Whitcomb, D.S. (1985). Before the Roses and Nightingales: Excavations at Qasr-i Abu Nasr, Old Shiraz. New York: Metropolitan Museum of Art.
Keall, E. J., and M. J. Keall. (1981). “The Qal’eh-i Yazdigird Pottery: A Statistical Approach.”, Iran, Vol. XIX,pp.33–80.
Muscarella, O. (1988). Bronze and Iron, Ancient Near Eastern Artifacts in the Metropolitan Museum of Art, New York. (New York, 1988).
Lamberg-Karlovsky CC. (1970). Excavations at Tepe Yahya, Iran, 1967–1969, Progress Report I. Cambridge: American School of Prehistoric Research.
Lecomte, Olivier. (1987). la ceramique sassanide, in Fouilles de Tureng Tepe I, (sous la direction de Jean Deshayes) 1. Les périodes sassanides et islamiques par Rémy Boucharlat et Olivier Lecomte, avec les contributions de Jean-Claude Gardin et Rika Gyselen, pp.93-121.
Debevoise, Neilson Carel. (1934). Parthian Pottery from Seleucia on the Tigris, University of Michigan Press.
Wenke, Robert. (1975-76). “Imperial investments and agricultural developments in Parthian and Sasanian, Khuzestan: 150 B.C. to A.D. 640”, Mesopotamia, 10-11, pp.31-221.
Kleiss, Wolfram. (1999). “Der Chahartaq von Navis im Bergland von Tafresh”, in: The Iranian World, Presented to Ezat O. Negahban, Eds. by: A.Alizadeh, S. Malek Shahmirzadi ,Y . Majidzadeh, Teheran, Nashr I Daneshgahi, pp. 200-209.
Priestman, Seth M.N. (2013). “Sasanian Ceramics from the Gorgan Wall and Other Sites on the Gorgan Plain,” In Sauer, E. W., Rekavandi, H.O., Wilkinson, T.J. et al. 2013: Persia’s Imperial Power in Late Antiquity: The Great Wall of Gorgan and the Frontier Landscapes of Sasanian Iran (British Institute of Persian Studies, Archaeological Monograph Series), Oxbow: Oxford, 447-534
Kennt, D. (2004). Sasanian and Islamic Pottery from Ras al-khaimah (ebook version). Classifcation chronology and analyasis of trade in the western indian ocean. Durham university.
Trinkaus, Kathryn Maurer. (1981). The Partho-Sassanian Northeast Frontier: Settlement in the Damghan Plan, Iran, a Dissertation in Anthropology of the University of Pennsylvania.
Trinkaus, Kathryn Maurer. (1986). “Pottery from the Damghan Plain, Iran: Chronology and Variability from the Parthian to the Early Islamic Periods”, Studia Iranica, Vol. 15, No .1, Pp.23-88.